‘जनबहाः द्य (सेतो मच्छिन्द्रनाथ)’ को रथ यात्रा : आज असनदेखि वसन्तपुरसम्म 

काठमाडौँ । जनबहाःद्य (सेतो मच्छिन्द्रनाथको रथयात्रा) को आज दोस्रो दिन हो । जात्राको पहिलो दिन जनवहालको मन्दिरमा सेतो मच्छिन्द्रनाथको मूर्तिलाई बिशेष श्रृङ्गार गरेर निकालियो । त्यसपछि खटमा राखेर जमलस्थित तीनधारा पाठशाला अघिल्तिर निर्माण गरिएको रथमा लगेर प्रतिस्थापन गरियो । यसपछि रथ तानेर रत्नपार्क, भोटाहिटी हुँदै असनसम्म पुर्‍याइएको थियो । यस जात्रामा महानगरपालिकाका प्रमुख बालेन्द्र शाह (बालेन), उपप्रमुख सुनिता डंगोलसहित जनप्रतिनिधि र कर्मचारीहरु रथयात्रामा सहभागी हुनुभएको थियो । 

असनमा राखिएको रथलाई आज बालकुमारी, केलटोल, इन्द्रचोक, मखन हुँदै वसन्तपुरमा कालभैरवको मूर्ति रहेको स्थान नजिक लगिनेछ । भोलि (वैशाख ६ गते) बेलुका हनुमानढोकाबाट चिकंमुगल, जैसीदेवल, ज्यावहाल हुँदै लगनसम्म पुर्‍याइन्छ । पर्सि (वैशाख ७ गते) लगनमा मच्छिन्द्रनाथकी आमा भएको रुखको परिक्रमा गराइन्छ । रथ यात्राको अन्तिम दिन (वैशाख ८ गते) लगनबाट मूर्तिलाई खटमा राखेर ज्याबहाल द्यः लँ, यूतुननी, कोहिटी, भीमसेनस्थान, मरु, यट्खा, नरदेवी, किलाघः, भेडासिंह, केलटोल हुँदै जनबहाल पु¥याइन्छ । 

रथ यात्राका रुटहरुमा रथयात्राका दिन महानगरपालिकाले सवारी प्रवेश र पार्किङ्लाई निषेध गरेको छ । 

हरेक बर्ष चैत्र शुक्ल अष्टमीका दिनबाट रथयात्रा सुरु गरिन्छ । अष्टमीका दिन निकालिएको सेतो मच्छिन्द्रनाथको मूर्तिलाई पूर्णिमाका दिन मन्दिरमा लगेर रथ यात्रा बिसर्जन गर्नु पर्ने प्रचलन छ । 

हिन्दू र वौद्ध धर्माबलम्बीहरुले सेतो मच्छिन्द्रनाथलाई बर्षा र सहकालका देवताका रुपमा श्रद्धापूर्वक पूजा आराधना गर्छन् । शैव सम्प्रदायले शिवका रुपमा, शाक्त सम्प्रदायले शक्तिका रुपमा, बौद्ध महायान तथा बज्रयान सम्प्रदायले आर्यावलोकितेश्वरका रुपमा आस्थापूर्वक पूजा गर्नु धार्मिक सदभाव र सहअस्तित्वको उदाहरण हो । यसरी गरिने पूजा आराधनाबाट अनिष्ट हट्ने, अकाल मृत्युबाट बच्न सकिने, अशान्ति र असुरक्षाबाट बच्न सकिने, घरमा लक्ष्मी भित्रिने, परिवारमा सुख, शान्ति र समृद्धि छाउने विश्वाश गरिन्छ । 

धार्मिक सद्भावको  प्रतीक 
जनबहाः द्यको प्राचीनता र यसको सांस्कृतिक, धार्मिक, पुरातात्विक, सामाजिक र राजनीतिक सम्बन्ध काठमाडौँ र यहाँका श्रद्धालुसँगै गान्धारा, लाहोर र तिव्वतियनसँग पनि छ । मच्छिन्द्रनाथ र गोरखनाथको सम्बन्ध पनि छ । मच्छिन्द्रनाथको दर्शनमा महायान (सिद्ध परम्परा), इतिहास, मन्दिरको भव्यतासँग कला, कौशल र सिपको सम्बन्ध अद्वितीय मानिन्छ । जात्रामा निर्माण गरिने रथको निर्माण शैली, रथ निर्माणदेखि रथयात्राका लागि समुदाय समुदायलाई दिइएको जिम्मेवारी (कामको बाँडफाँड) सामाजिक तथा धार्मिक सद्भावको प्रतीकका रुपमा मान्न सकिन्छ । 

रथ निर्माण 
चैत्र शुक्ल प्रतिपदाका दिनदेखि जात्राका लाथि रथ बनाउन सुरु गरिन्छ । रथलाई ४ भागमा बाँडेर ४ वटै कवलले एक एक भाग बनाउने चलन छ । यसमा गोफल कवल र मखन कवल मिलेर रथको अगाडितिरका २ वटा चक्कासहित रथको माथिल्लो भाग बनाउँछन् । यस्तै, तुकं बहाः कवलले पछाडिपट्टिको वायाँ कुनो र बिज्यापू ननी कवलले पछाडिको दायाँ कुनो बनाउने परम्परा छ । 

मच्छिन्द्रनाथको मन्दिर  
बौद्ध धर्माबलम्बीहरुको पवित्र धार्मिक देवस्थल कनक चैत्य महाविहारलाई चलनचल्तीमा जनबहाल भन्ने गरिन्छ । महाविहारको मध्य भागमा आर्यावलोकितेश्वरको भव्य मन्दिर छ । मन्दिरभित्र दुई हात भएका, दायाँ हातमा अभयवर दिँदै गरेका, वायाँ हातले कमलको फूल लिएर ध्यान मुद्रामा मत्र्यमण्डलतर्फ निहुरिएका, सेतो वर्णका जनवहाःद्यको प्रतिमा छ । मन्दिरको तीनतिर भित्तामा लोकेश्वरका ध्यानसहित विभिन्न मुद्राका १०८ वटा चित्र छन् । 

वि. सं. १९७४ सालमा आगलागी हुँदा दिगिछेँ पूर्ण रुपले ध्वस्त भएको थियो । १९९० सालको भूकम्पले दिगिछेँको केही भागमा क्षति भयो । २०७२ सालको भूकम्पले दिगिछेँमा ठूलो क्षति भयो ।     

मच्छिन्द्रनाथ प्रकट हुनु तथा मूर्ति स्थापनासँग सम्बन्धित किंवदन्ती 
प्राचीन कालमा काठमाडौँको जमलमा खेत खन्ने क्रममा किसानले सेतो मच्छिन्द्रनाथको मूर्ति भेट्टाएको कथा यो रथयात्रासँग सम्बन्धित छ । मूर्तिलाई खेतबाट निकाली घरको भकारीमा राख्दा घरमा अन्नको कमी नभएको, सुख, शान्ति, समृद्धि प्राप्त भएको र रोग ब्याधको नाश हुन थालेको थियो । भगवानको मूर्ति घरमा राख्दा मान मर्यादा दिन नसकिने महसुस गरेर जमलबाट मूर्तिलाई लगेर जनबहालमा राखेको विश्वाश छ । मूर्तिको स्थापना गरिएको बर्षदेखि नै मूर्ति भेट्टाएको स्थानका रुपमा रथ यात्रा जमलबाट सुरु गर्ने गरिएको छ । 

हिन्दु र बौद्ध धर्मावलम्बीहरुका साझा आस्थाका देवता सेतो मच्छिन्द्रनाथको जात्रा चैत्र शुक्ल अष्टमीदेखि पूर्णिमा भित्रका ५ दिन चल्छ । मूर्ति सेतो भएकोले देवताको नाम सेतो मच्छिन्द्रनाथ राखिएको बिश्वास छ । देवताका अन्य नामहरुमा करुणामय, आर्याबलोकितेश्वर पनि हुन् । 

तस्विर : विनय शाक्य