काठमाडौँ । बागमती सुधार आयोजनाबाट नदी व्यवस्थापन, नदी किनारामा गरिएको पुनःनिर्माण तथा सवलीकरणका क्रमका भएका संरचनागत त्रुटी सच्याउनु पर्नेमा विषयगत समितिका संयोजकहरुले जोड दिनुभएको छ । त्रिपुरेश्वरदेखि टेकु (कालोपुलसम्म) नदी किनारामा भएका सम्पदाहरुको स्थलगत अवलोकन गर्दै, काठमाडौँ महानगरपालिका विषयगत समितिका संयोजकहरुले आज यस्तो धारणा राख्नुभएको हो ।  

अवलोकनका क्रममा २०७२ सालको भूकम्पले जीर्ण तथा क्षति भएका सम्पदाहरुको पुनःनिर्माण, पुनःनिर्माणपछि हस्तान्तरण भएका सम्पदाहरुको अवस्था, पुननिर्माण हुन बाँकी सम्पदा, संरक्षणका लागि महानगरपालिकाले गर्नु पर्ने काम, धार्मिक, सामाजिक, सांस्कृतिक तथा कला प्रवर्धनात्मक कार्यक्रमको सम्भावनाका विषयमा छलफल गर्नुभएको थियो । त्यस क्रममा सूचना प्रविधि समितिका संयोजक नविन मानन्धर, सम्पदा समितिका संयोजक आशामान संगत, सामाजिक समितिका संयोजक रामकुमार के. सी. वातावरण समितिका संयोजक बालकृष्ण महर्जन, प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत बसन्त अधिकारी, गुठी संस्थानका अधिकारी, महानगरपालिकाका विभागीय प्रमुखहरु, सम्पदा संरक्षणकर्मी रविन्द्र पुरी सहभागी हुनुहुन्थ्यो । 

अवलोकन गरिएका स्थानमध्ये लक्ष्मेश्वर सत्तल कला प्रशिक्षण सञ्चालनका लागि प्रस्ताव भएको स्थान हो । अवलोकनका विषयमा जानकारी दिँदै प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत अधिकारीले भन्नुभयो, ‘सम्पदा क्षेत्रमा भौतिक मूर्त सम्पत्तिसँग सम्बन्धित कला प्रशिक्षण उपयुक्त हुने भएकोले प्रस्तावका रुपमा आएको लक्ष्मेश्वर सत्तलको अवलोकन गरिएको हो । यस क्रममा अन्य मठ मन्दिर, बस्ती तथा नदी सभ्यताको अवलोकन गरिएको हो ।’

लक्ष्मेश्वर सत्तल महानगरपालिकाले सिप प्रशिक्षणका लागि गुठी संस्थानले मासिक १ लाख छ हजार भाडा प्रस्ताव गरेको छ । अवलोकनका क्रममा संस्थानको प्रस्तावमा पुनः विचार गर्नु पर्ने समितिका संयोजकहरुले बताउनुभयो । महानगरपालिकाले सम्पदाको संरक्षण गर्ने हो । गुठीगहना सञ्चालन गर्ने दायित्वमा संस्थानले भन्दा महानगरपालिकाले धेरै लगानी गरेको छ । उहाँहरुको भनाइ थियो ।

‘हाम्रो भौगोलिक क्षेत्रभित्र भएका सम्पदाको संरक्षण हामीले गर्ने हो । यस कार्यक्रममा सरोकारवाला र साझेदारसँग सहकार्य गर्छौँ ।’ प्रवक्ता नविन मानन्धरले भन्नुभयो, ‘हाम्रै संरक्षण दायित्वमा रहेको स्थानमा भाडा तिर्ने कुरा आउँदैन ।’ 

सम्पदा समितिका संयोजक संगतले भन्नुभयो, ‘यी स्थानहरुको उपयोगको कुरा थाल्दा सामाजिक, धार्मिक सम्बन्धबाट सुरु गर्नुपर्छ । समुदाय र यससँग जोडिएकाहरुसँग कुरा नगरी अरु उपयोगको विषय प्रभावहीन बन्न सक्छ ।’ सामाजिक समितिका संयोजक के. सी. ले, नदीमा पानीको वहाव अनुमान नगरी बनाइएका संरचना त्रुटीपूर्ण रहेको उल्लेख गर्नुभयो । 

बागमतीमा बाढी आउँदा लक्ष्मेश्वर मन्दिरमा छिर्छ, नदी सुधारका कार्यक्रमको प्राविधिक योजना तर्जुमा गर्नेले कसरी गरेका हुन्? प्रश्न सोध्नु पर्छ । वातावरण समितिका संयोजक महर्जनले संरचनागत त्रुटी सच्याउनु पर्नेमा जोड दिनुभयो । 

लक्ष्मेश्वर मन्दिर सन् १८१३ मा राजा रणबहादुर शाहकी पत्नी लक्ष्मीदेवीले बनाएकी हुन् । दैनिक पूजा तथा अन्य क्रियाकलाप सञ्चालन र व्यवस्थापन गर्न लुभु र थिमी गाउँमा १ सय रोपनी जग्गा दान दिएकी थिइन् । चौघेरा सत्तलले घेरिएको ३ तले यो मन्दिर शाहकालीन कलाको उत्कृष्ट नमूनाका रुपमा रहेको छ । 

अवलोकनका क्रममा मिसा घाट, तीनदेवल मन्दिर, पुरोहित घाट सत्तलसहित नदी किनारामा निर्माण र पुननिर्माण भएका संरचना हेरिएको थियो । नदी र सम्पदामा बस्तीको अतिक्रमण, सम्पदा क्षेत्रमा अनुपयुक्त संरचना र मानवीय आचरण अवलोकनका क्रममा उठेका विषय हुन् । 

थापाथली देखि टेकु दोभानसम्म एशियन विकास बैङ्कको ऋण सहायताबाट ३ चरणमा नदी सुधार परियोजनाबाट जीर्ण सम्पदाको पुनःनिर्माण, सवलीकरण (रेक्टोफिटिङ्), मर्मत सम्भार तथा सौन्दर्य वृद्धि गर्ने काम भइरहेको छ । परियोजनाको पहिलो चरणमा पुननिर्माण भएका ११ वटा सम्पदा गुठी संस्थान र निजी गुठीलाई हस्तान्तरण गरिएको छ । यसमध्ये लक्ष्मेश्वर मन्दिर र लक्ष्मेश्वर सत्तल पनि हुन् । यससँगै शिव मन्दिर, पुजारी सत्तल, पुरोहित घाट सत्तल, वेष्ट सत्तल, राजभण्डारी सत्तल, मानन्धर सत्तल, कार्की सत्तल, मुन्सीघाट सत्तल र पञ्चनारीघाट सत्तल सवलीकरण गरेर हस्तान्तरण गरिएको हो । यसका लागि करिब ३७ करोड रुपैयाँ खर्च भएको थियो । 

दोस्रो र तेस्रो चरणमा चरणमा टेकु पुलदेखि टुकुचा बागमती दोभान हुँदै थापाथली पुलसम्मको खण्डमा पर्ने सम्पदा पुननिर्माण, मर्मत सम्भार र नदी क्षेत्रको सुन्दरता बढाउने पूर्वाधार निर्माण भइरहेका छन् । दोस्रो चरणको काम गर्न करिब ४० करोड रुपैयाँ र तेस्रो चरणको काम गर्न करिब ३५ करोड रुपैयाँ लागतमा अनुमान गरिएको छ । 

यस क्षेत्रम सांस्कृतिक, ऐतिहासिक र पुरातात्विक महत्वका प्राचीन सम्पदा छन् ।  ती मूर्त सम्पदाहरुको कुनै न कुनै रुपमा सामाजिक जीवनका चालचलन, रीतिथिति र परम्परासँग सम्बन्धित छन् । सम्पदाहरुको इतिहास, धर्म, संस्कृति र सामाजिक जीवनसँग सम्बन्धित कथा छन् । 

मानव निर्मित प्राचीन भौतिक संरचना, तिनको बनावट र महत्वसँग प्राकृतिक सम्पदाको निकट सम्बन्ध भएको ठाउँ हो । प्रमाणित तथ्य र प्रामाणिक अभिलेख नभएका सम्पदासँग जनश्रुति र कथनसँग सम्बन्धित कथा छन् । 

२ किलोमिटर दुरीभित्र भएका भकारी, अखडा, मन्दिर, घाट, देवलका चाखलाग्दा पक्ष कलाकारिता, सभ्यता र पर्यटनबाट उजागरका लागि स्रोत हुन् । 

यसरी हेर्दा नदी खण्डलाई मूर्त, अमूर्त र प्राकृतिक सम्पदाको त्रिवेणी मान्न सकिन्छ ।