‘जनबाद्यो (सेतो मच्छिन्द्रनाथ) को रथ यात्रा’ : पुस्तकको मस्यौदामा पृष्ठपोषण

काठमाडौँ । जनबाद्यो (सेतो मच्छिन्द्रनाथ) को रथ यात्रासँग सम्बन्धित (रथ निर्माणदेखि रथयात्रासम्म) संस्कार, संस्कृति, रथयात्रा सञ्चालन गर्ने पद्धति समेटेर तयार पारिएको पुस्तकको मस्यौदामाथि छलफल भएको छ । मस्यौदामा उल्लेख गरिएका विषयको सम्बन्धित व्यक्ति, गुठी तथा संघसंस्थाबाट पृष्ठपोषण लिएर विषयको आधिकारिकता पुष्टि गर्ने उद्देश्यले छलफल आयोजना गरिएको हो । काठमाडौँ महानगरपालिकाको सम्पदा तथा पर्यटन विभागले नेपाल मण्डल लिटरेचर कल्चर ट्रष्टसँगको सहकार्यमा तयार पारेको मस्यौदामा सहरी योजना आयोगसहित सरोकारवालासँग पृष्ठपोषण लिइएको, विभागका निमित्त प्रमुख कुमारी राईले जानकारी दिनुभयो । 

शुक्रबार भएको छलफलमा महानगरपालिकाकी उपप्रमुख सुनिता डंगोलले, प्राचीन इतिहास, नेपाल मण्डलको स्थापनापछि विकसित सभ्यताहरुको धार्मिक, सांस्कृतिक, ऐतिहासिक, पुरातात्विक र राजनीतिक पक्ष वृहत भएको बताउनुभयो । ‘यी सबै विषयलाई एउटै पुस्तकमा समेट्न कठिन छ । यसकारण कुनै एक पक्षमा सामग्री तयार पारौँ । त्यो सामग्रीले विस्तृत र आधिकारिक जानकारी दिन सकोस् ।’ उहाँले भन्नुभयो, ‘आधिकारिक एउटा दस्तावेज तयार भएपछि, यसमा जोडिएका अन्य पक्षका विषयमा अर्को दस्तावेज तया गरौँ । सार्वजनिक भएको दस्तावेजमा भएका विषय हरेक उमेर समूहका व्यक्तिका लागि उपयुक्त बनाउन विभिन्न ढाँचामा पुनःप्रकाशन गर्दै जाऔँ । यसमा सुझाव दिँदा खर्च, समय र अन्य सीमा हेरेर होइन, विषयको पूर्णता कसरी प्राप्त गर्न सकिन्छ भन्ने सोचेर दिनुहोला ।’  

छलफलका क्रममा सम्पदा तथा पर्यटन समितिका संयोजक आशामान संगतले भन्नुभयो, ‘समाजमा भएका धेरै पक्षको सम्लग्नतामा जात्रा पर्व सञ्चालन हुने गर्छन । यी सबैको समान पृष्ठभूमि छ । यसकारण हरेक एक पक्षलाई पूर्ण रुपमा हेरौँ । जसरी धेरै सामग्री जुटाएर जात्राको सिङ्गो आकार तयार हुन्छ । यसरी नै अभिलेखनलाई पनि पक्ष विस्तृत आकारबाट संस्कृतिको पूर्ण आकारमा जाऔँ ।’

पुस्तकमा समेटिएका विषय र खण्डका बारेमा शरदवीर कसाःले प्रस्तुतिकरण गर्नुभएको थियो । यसमा समेटिएका विषयका बारेमा नीलकाजी शाक्य, प्रा. डा. नरेशमान बज्राचार्य, शालिक सुवेदी, मुनिन्द्ररत्न बज्राचार्य, सुजीव बज्राचार्य, प्रा. हृदयरत्न बज्राचार्य, एलिना ताम्राकार, हरिण्य मल्लसहित सहभागीले धारणा राख्नुभएको थियो । 

जनवाद्योको प्राचीनता र यसको सांस्कृतिक, धार्मिक, पुरातात्विक, सामाजिक र राजनीतिक सम्बन्ध काठमाडौँ र यहाँका श्रद्धालुसँग मात्र छैन । गान्धारा, लाहोर र तिव्वतियनसँगको सम्बन्ध, सन्यासीहरुसँगको सम्बन्ध, मच्छिन्द्रनाथ र गोरखनाथको सम्बन्ध केलाउन थाल्दा शिवसँगको सम्बन्ध पनि अध्ययन गर्नु पर्ने विषय हो । सुझावमा उहाँहरुले  भन्नुभयो, 'दर्शन, महायान (सिद्ध परम्परा), इतिहास, कला, कौशल र सिप तथा निर्माण शैलीको विज्ञान हरेक विषयमा अध्ययन गरेर महत्व प्रवर्धन गर्नुपर्छ । यसलाई अध्याय, खण्ड वा भागमा विभाजन गर्न सकिन्छ ।' 

छलफलमा पुस्तक मस्यौदा तयार पार्दाका सीमा, अवधि र खर्चको विषय पनि उठेको थियो । विषयमा धारणा राख्दै प्रा. डा. बज्राचार्यले भन्नुभयो, ‘पुस्तकको शीर्षक रथयात्रा रहेको हुनाले पुस्तकमा रथयात्राका आयाम पूर्ण बनाउनु पर्ने र यससँग सम्बन्धित विषयमालाई पुष्ट्याइँ गर्ने अध्यायका रुपमा राख्नुपर्छ ।’    

त्यस क्रममा मन्दिरका मूल पुजारी नीलकाजी शाक्यले, विभिन्न समयमा, विभिन्न व्यक्तिले गरेका अध्ययनहरुले फरक फरक धारणा देखाएकाले यसको आधिकारिकताका लागि मुख्य दस्तावेज तयार पार्न आवश्यक रहेको बताउनुभयो । व्यवस्थापन समितिका सचिव सुजीव बज्राचार्यले, यस बर्षको जात्रा सुरु हुनु अगावै पुस्तक प्रकाशन गर्न पाए यसको प्रभावकारिता राम्रो हुने बताउनुभयो । 
  
बौद्ध धर्माबलम्बीहरुको पवित्र धार्मिक देवस्थल कनक चैत्य महाविहारलाई चलनचल्तीमा जनबहाल भन्ने गरिन्छ । महाविहारको मध्य भागमा आर्यावलोकितेश्वरको भव्य मन्दिर छ । मन्दिरभित्र दुई हात भएका, दायाँ हातमा अभयवर दिँदै गरेका, वायाँ हातले कमलको फूल लिएर ध्यान मुद्रामा मत्र्यमण्डलतर्फ निहुरिएका, सेतो वर्णका जनवहाःद्यको प्रतिमा छ । मन्दिरको तीनतिर भित्तामा लोकेश्वरका ध्यानसहित विभिन्न मुद्राका १०८ वटा चित्र छन् । 

वि. सं. १९७४ सालमा आगलागी हुँदा दिगिछेँ पूर्ण रुपले ध्वस्त भएको थियो । १९९० सालको भूकम्पले दिगिछेँको केही भागमा क्षति भयो । २०७२ सालको भूकम्पले दिगिछेँमा ठूलो क्षति भयो ।     
   
यस बर्ष २०८१ बैशाख ४ गतेदेखि रथ यात्रा सुरु हुँदैछ । हरेक बर्ष चैत्र शुक्ल अष्टमीका दिनबाट यो रथ यात्रा सुरु गरिन्छ । काठमाडौंँको जमलबाट सुरु भएर चैत्र शुक्ल पूर्णिमाका दिन जनबहालमा सम्पन्न हुन्छ । सेतो मच्छिन्द्रनाथलाई बर्षा र सहकालका देवताका रुपमा पूजा गरिन्छ । अनिष्ट हटाउने, अकाल मृत्युबाट बचाउने तथा अशान्ति र असुरक्षाबाट बचाउने देवताका रुपमा समेत मच्छिन्द्रनाथको पूजा आराधना गर्ने चलन छ । मच्छिन्द्रनाथको जात्रा मनाउनाले घरमा लक्ष्मी भित्रिने, परिवारमा सुख, शान्ति र समृद्धि छाउने विश्वाशले मानिसहरु जात्रामा सहभागी हुन्छन् । 

प्राचीन कालमा काठमाडौँको जमलमा खेत खन्ने क्रममा किसानले सेतो मच्छिन्द्रनाथको मूर्ति भेट्टाएको कथा यो रथयात्रासँग सम्बन्धित छ । मूर्तिलाई खेतबाट निकाली घरको भकारीमा राख्दा घरमा अन्नको कमी नभएको, सुख, शान्ति, समृद्धि प्राप्त भएको र रोग ब्याधको नाश हुन थालेको थियो । भगवानको मूर्ति घरमा राख्दा मान मर्यादा दिन नसकिने महसुस गरेर जमलबाट मूर्तिलाई लगेर जनबहालमा राखेको विश्वाश छ । मूर्तिको स्थापना गरिएको बर्षदेखि नै मूर्ति भेट्टाएको स्थानका रुपमा रथ यात्रा जमलबाट सुरु गर्ने गरिएको छ । 

रथ यात्राका दिन सेतो मच्छिन्द्रनाथको मूर्तिलाई बिशेष श्रृङ्गार गरेर जमलस्थित तीनधारा पाठशाला अघिल्तिर निर्माण गरिएको रथमा लगेर प्रतिस्थापन गरिन्छ । यसपछि रथ तानेर पहिलो दिन रत्नपार्क, भोटाहिटी हुँदै असनसम्म पुर्‍याइन्छ । 

दोस्रो दिन रथलाई असनबाट बालकुमारी, केलटोल, इन्द्रचोक हुँदै हनुमानढोका पु¥याइन्छ । हनुमानढोकाबाट चिकंमुगल, जैसीदेवल, ज्यावहाल हुँदै लगनसम्म पु¥याइन्छ । 

लगनमा मच्छिन्द्रनाथकी आमा भएको रुखको परिक्रमा गराइन्छ । रथ यात्राको अन्तिम दिन लगनबाट मूर्तिलाई खटमा राखेर ज्याबहाल द्यः लँ, यूतुननी, कोहिटी, भीमसेनस्थान, मरु, यट्खा, नरदेवी, किलाघः, भेडासिंह, केलटोल हुँदै जनबहाल पु¥याइन्छ । 

अष्टमीका दिन निकालिएको सेतो मच्छिन्द्रनाथको मूर्तिलाई पूर्णिमाका दिन मन्दिरमा लगेर रथ यात्रा बिसर्जन गर्नु पर्ने प्रचलन छ । 

हिन्दु र बौद्ध धर्मावलम्बीहरुका साझा आस्थाका देवता सेतो मच्छिन्द्रनाथको जात्रा चैत्र शुक्ल अष्टमीदेखि पूर्णिमा भित्रका ५ दिन चल्छ । मूर्ति सेतो भएकोले देवताको नाम सेतो मच्छिन्द्रनाथ राखिएको बिश्वास छ । देवताका अन्य नामहरुमा करुणामय, आर्याबलोकितेश्वर पनि हुन् ।