अर्वन इकोलोजिकल रिन्युएवल, पूर्व सम्भाव्यता  अध्ययनमा छलफल 

काठमाडौँ । सहरीकरणले क्षय भएको व्लु ल्याण्डस्केप (नदी, पोखरी, तलाउ, धारालगायत पानीजन्य प्रणाली) र ग्रीन ल्याण्डस्केप (वगैँचा, पार्क, खुला हरियाली स्थान) को जीवन्तता प्राप्त गर्ने विषयमा काठमाडौँ महानगरपालिकाले पूर्व सम्भाव्यता अध्ययनमा छलफल गरेको छ । वडाका जनप्रतिनिधि, सचिव र इञ्जिनियर तथा सामुदायिक संघ संस्था र नागरिक समाजका प्रतिनिधिहरुलाई काठमाडौँमा सहरीकरणले क्षय गरेको वातावरणीय अवस्थाको नक्साङ्कनमा आधारमा यसले पारेको प्रभावका विषयमा प्रस्तुतिकरण गरिएको थियो ।  विद्यमान संरचनागत अवस्थामा इकोलोजिकल चक्रको अवस्था नविकरण र सामाजिक, सांस्कृतिकलगायत पक्षसँग अन्तरसम्बन्धित बनाउने सम्भावनाका विषयमा छलफल केन्द्रीत थियो । अध्ययनको मुख्य काठमाडौँ महानगरपालिका हो । यससँगै ललितपुर महानगरपालिका र उपत्यका अन्य क्षेत्र समेटिनेछन् । 

‘योजनावद्ध सहरीकरण नहुनुको असर अहिलेको पुस्ताले महसुस गर्न थालिसकेका छन् । यसको सुधारका बारेमा अहिले नै सोचिएन भने आउँदो पुस्ताले वातावरणीय असन्तुलनका कारण विपद, बसोबास प्रतिकुलता जस्ता थुप्रै समस्या भोग्नु पर्नेछ । त्यसका लागि हामीले अध्ययन थालेका हौँ ।’ सहरी योजना आयोगका सदस्य बाबुराम भट्टराई भन्नुहुन्छ, ‘यसअघि गरिएका प्रयत्न क्षेत्रगत मात्र भएका कारण अपेक्षित नतिजा प्राप्त हुन सकेको छैन । विगतको यो कमजोरी सच्याउँदै एशियाली विकास वैङ्क (एडिवी) को प्राविधिक सहयोगमा एकीकृत विकासको आधारका लागि अध्ययन थालिएको हो ।’

आयोगका सदस्य डा. सुरजराज काफ्ले भन्नुहुन्छ, ‘पहुँचयुक्त सहरीकरणका पर्यावरणीय चक्र अनिवार्य पक्ष हो । यसलाई बचाउन सके मात्र सहर सबैका लागि निर्माण हुन्छ । यसका लागि अध्ययन महत्वपूर्ण हुनेछ ।’

‘सम्बन्धित पक्षसँग बसेर गरेको योजना समावेशी, कार्यान्वयन योग्य र नतिजा दिगो हुन्छ । भोलि योजना जसले कार्यान्वयन गर्ने हो, उहाँहरुको पृष्ठपोषण लिएर अध्ययनलाई अगाडि बढाउन खोजिएको हो ।’ पार्क तथा हरियाली प्रवर्धन आयोजनाका प्रमुख नवराज थापा भन्नुहुन्छ, ‘मानवसहित रैथाने बासस्थान भएका जीव जनावरलागि अनुकुल बातावरण बनाउन सके मात्र जीवन्त सहर निर्माण हुन्छ । यसका लागि हाम्रो प्रयास हो ।’ 

त्यस क्रममा काठमाडौँलाई ५ भागमा वर्गीकरण गरेर इकोलोजिकल विकासका लागि योजना, सहरी विपद, पार्क, हरियाली तथा खुला स्थानको उपलब्धताका विषयमा नक्साङ्कन गरिएको तथ्यका विषयमा पृष्ठपोषण लिइएको थियो । नक्साङ्कनमा बाढी, नदी किनाराका अनौपचारिक बस्ती, सार्वजनिक र संस्थागत खुला स्थान, पार्क, सहरी वनलगायत विषय समेटिएका थिए ।    

२०८१ असार १७ गते (२०२४ को जुन) बाट थालिएको अध्ययन २०८१ चैत १८ (२०२५ मार्च) मा सकिनेछ । अध्ययन, १) आकाशे पानी संकलन र भूमिगत पानी पुनभरण, २) कोरिडोरहरुलाई हरियाली र इकोलोजिकल चक्र नविकरण (साइकल र पैदल यात्रामैत्री बनाउने), ३) बागमतीसहित उपत्यकाका नदी प्रणालीमा हरियाली, सडक सञ्जाल र तरल फोहर प्रशोधन सेवा, ४) अनौपचारिक बस्ती व्यवस्थापन कार्ययोजना र नमूना परियोजना र ५) सहरी बन, पार्क तथा खुला स्थानको उपलब्धताका विषयमा केन्द्रीत हुनेछ ।  

यससँगै संस्थागत र प्रणालीगत क्षमता विकास, नीति पैरवीलगायत क्षेत्रमा काम हुनेछन् ।    

काठमाडौँको इकोलोजिकल चक्र क्षय भएपछि बाढी, डुवान जस्ता समस्या बढ्दै गए । परम्परागत पानीका मुहान तथा राजकुलोमाथिको अतिक्रमणले, ढुङ्गेधारामा पानी आउन छाड््यो । इनार सुके । बर्खाको पानी संकलन हुने पोखरी नासिए । घाँसे मैदान, खेत, जलमार्गमा समेत क्रंक्रिटका संरचनाका ढाकिदिँदा भूमिगत पानीको सतह क्रमशः घट्दै गयो । यसबाट प्राकृतिक मात्र होइन । सामाजिक र सांस्कृतिक चालचलनमा असर पुग्यो । प्रदुषण बढ्यो । यसले सहरलाई क्रमशः मानव वस्ती प्रतिकुलतातर्फ उन्मुख गराएको छ ।  

खुला स्थानमा संरचना बन्न थाले । यसले फुर्सदको समयमा बस्ने ठाउँ सकियो । टहलिने, खेल्ने र मनोरञ्जन गर्ने ठाउँ गुम्न थाल्यो । रैथाने बोट विरुवा नासिए । माटो बग्न थाल्यो । यसपछि जमिनमुनि जाने पानी, सतहबाट बगेर जान थाल्यो । 

अध्ययन उपटोलीनेता एवं सहरी योजनाकार डा. सञ्जय उप्रेती भन्नुहुन्छ, ‘अध्ययनमा हरित सहरी पर्यावरणीय पूर्वाधार र विकास रणनीतिका प्राथमिकता, अवधारणागत डिजाइनहरु तयार हुनेछन् । यसले इकोलोजिकल चक्र नविकरण गर्न तथ्य प्रदान गर्नेछ । प्राकृतिक सम्पदासँग मानव निर्मित मूर्त सम्पदासँगको सम्बन्ध पुन:स्थापित गर्नेछ ।’’

डा. उप्रेतीका अनुसार सहरभित्र र कोरिडोरमा सवारी चाप बढेपछि वायु प्रदुषणको मात्रा बढेको छ । यो वातावरणीय दृष्टिले नकारात्मक प्रभाव हो । कोरिडोरमा जैविक विविधता कायम गर्न सकिएन भने अन्तरसम्बन्धित हुनुपर्ने ब्लु ल्याण्डस्केप र ग्रीन ल्याण्डस्केप छुट्टिन्छन् । यो दुखद अवस्था हो । 

काठमाडौँले गएको असोज महिनामा विनाशकारी बाढीजन्य र डुवानजन्य विपदको सामना गरिसकेको छ । पारिस्थितिक चक्र विग्रिएपछि हुने जोखिममध्ये यो एउटा हो । सहरीकरणमा भवन निर्माणमा मात्र ध्यान दिइयो । नदी व्यवस्थापन, किनाराका अव्यवस्थित बसोबास वृद्धि, कमजोर तटबन्ध, क्रसिङ् पाइपको कमी, मौसमी उतारचढावसँग नमिल्दो वहाव क्षेत्र, वनस्पति र सिम जमिनको क्षति जस्ता पक्षमा ध्यान नदिएको नतिजा हो ।