‘इन्द्र सभा’ को पुनः निर्माण सम्पन्न : सामाजिक तथा सांस्कृतिक जीवन पुनःस्थापना

≡ श्रीकृष्ण महर्जन

काठमाडौँ । काठमाडौँ महानगरपालिकाले इन्द्र सभाको पुननिर्माण सम्पन्न गरेको छ । काठमाडौँ महानगरपालिका वडा नं. १९ मा पर्ने यो सभा स्थल इन्द्रजात्रा पर्वसँग सम्बन्धित धार्मिक, सांस्कृतिक, ऐतिहासिक एवं सामाजिक महत्वको ठाउँ हो । सम्पदा विभाग तथा पर्यटन विभागका सहायक निर्देशक इञ्जिनियर नरेन्द्रमान बज्राचार्यका अनुसार पुननिर्माणका लागि १ करोड ४६ लाख ५९ हजार ४ सय ५३ रुपैंया ४३ पैसा खर्च भएको छ । 

२ रोपनी ३ पैसा जग्गामा इन्द्र सभा सभा परिसर पुननिर्माणका कार्य भएको हो । सहायक निर्देशक बज्राचार्यका अनुसार ७५ स्क्वायर मिटरमा ठूलो पाटी निर्माण भएको छ । 

पुननिर्माणका लागि २०७८ कार्तिक ११ गते १ बर्ष अवधि दिएर कार्यादेश दिइएको थियो । तोकिएको समयमा काम नसकिएपछि ६ महिना म्याद थपेर २०८० बैशाख १० गतेसम्म पु¥याइएको थियो । थपिएको अवधिमा काम सकिएको हो । 

पुननिर्माणका क्रममा २ वटा ठूला प्रवेश द्वार, एउटा ठूलो र एउटा सानो फल्चा (पाटी), दू ब्यंकेगु (नेवार समुदायले मानिसको मृत्युपछि दुःखबाट मुक्त हुन गर्ने संस्कार) घर निर्माण भएका छन् । यस्तै भुइँमा इटा, ढुङ्गा  विछ््याउने, आकाशे पानी संकलन र पुनभरण प्रणाली जडान लगायत काम भएका छन् । पुननिर्माण भएको भएको फल्चामध्ये एउटा १३ मिटर लम्बाई र ३ मिटर चौडाई भएको एल आकारको अर्को ४ मिटर लम्वाई र ३ मिटर चौडाई भएको सानो छ । 

पुननिर्माणपछि यस क्षेत्रको अवस्थामा देखिने परिवर्तन आएको वडा १९ का अध्यक्ष राजेश श्रेष्ठ बताउनुहुन्छ । पुननिर्माण हुनुअघि जीर्ण संरचना, खाल्टाखुल्टी परेको जमिन थियो । अब सांस्कृतिक तथा सामाजिक काम गर्न सहज भएको छ । वडाध्यक्ष श्रेष्ठको भनाइ छ । 

पुननिर्माणले परिवर्तनलाई महसुस गराएको अनुभव सुनाउँदै वडा सदस्य चन्द्रमान डंगोल २०७४ सालदेखि प्रक्रियाका लागि आफूहरुले प्रयत्न गरेको बताउनुहुन्छ । 

यस क्षेत्रमा नेवाः समुदायका विभिन्न थरका कुल देवता अर्थात दिगु द्यः छन् । ती दिगु द्यः कुनै पूर्व, कुनै पश्चिम, कुनै उत्तर र कुनै दक्षिण दिशातिर फर्किएका छन् । महर्जन, मानन्धर, तुलाधर र शाक्य समुदायका मानिसहरु यहाँ कुल देवताको पूजा गर्न आउने गर्छन् । 

वडा १९ का सदस्य चन्द्रमान डंगोलका अनुसार प्रत्येक बर्ष दशैंको नवरथ जाने समयमा नवःमीको दिन यहाँ ठूलो मेला लाग्छ । मेलामा सहभागी हुने श्रद्धालुहरु कंकेश्वरी पीठको दर्शन गरेर तलेजु भवानीको दर्शन गर्न जाने चलन छ । त्यसै शिवरात्रीका दिनमा होम गर्ने, श्रीपञ्चमीका दिनमा सरस्वती (ससुद्यः) को पूजा गर्ने चलन छ । 

पुननिर्माण भएपछि स्थानीयमा खुशी देखिएको छ । यो खुशीको दिगोपनाका लागि संरचनाको उपयोग र संरक्षणमा स्थानीय अपनत्व ग्रहण हुन, नियमित सरसफाइ हुन आवश्यक छ ।  खुल्ला क्षेत्रमा पाटी भएकोले यहाँ असामाजिक क्रियाकलाप हुन सक्ने जोखिम पनि छ । यो जोखिमबाट बचाउन वडा कार्यालयको भूमिका पनि उत्तिकै महत्वपूर्ण देखिन्छ । 

सभाका विषयमा लोक कथन

इन्द्र जात्रा मनाउनुको धार्मिक पक्षको घटनासँग यो ठाउँ जोडिएको छ । 
 
आमाले लिने बसुन्धराको व्रतमा, पूजा सजाउनका निम्ति स्वर्गलोकका राजा इन्द्र काठमाडौँ आएर पारिजातको फूल टिप्न लागेका थिए । अपरिचित कसैले आफ्नो ठाउँमा आएर फूल चोरेको देखेपछि स्थानीयले उनलाई समातेर पाता कसेर बन्धनमा राखे । 

फूल लिन गएको छोरो नफर्किएपछि इन्द्रकी आमा आफैँ खोज्न आइन । छोरालाई बन्धनमा राखेको जानकारी पाइन । उनले छोरोलाई छोडिदिन स्थानीयसँग आग्रह गरिन् । स्थानीयले सर्त बिना इन्द्रलाई छुटाउन मानेनन् । त्यसपछि इन्द्र बिनायकको नेतृत्वमा इन्द्रलाई छुटाउनका लागि काठमाडौँको कंगः अजिमा मन्दिरबाट दक्षिण, विष्णुमती नदीवाट पूर्व, मरुढोकाबाट पश्चिम र द्वका दःबाट उत्तरमा पर्ने स्थानमा देवताहरुको सभा बस्यो । लोक कथन र धार्मिक विश्वाशका विषयमा जानकारी गराउँदै नेपाल खड्गी सेवा समितिका संरक्षक मनोज नेवाः खड्गी भन्नुहुन्छ, ‘देवताहरुको सभा स्वर्गमा हुन्छ । यहाँ पनि देवताहरुको सभा चलेको र त्यो सभा सञ्चालन गर्नु पर्ने कारण इन्द्र भएकोले इन्द्र सभा भनिएको हो ।’

इन्द्रलाई स्थानीयले निःसर्त छुटाउन नमानेपछि उनकी आमाले छोराको बदलामा कुहिरो दिने वाचा गरेर छोरालाई बन्धनबाट छुटाएर लगेकी थिइन् । इन्द्र जात्रा मनाउँदा यो कथन स्मरण गर्ने, जात्रा मनाउनुको कारणका अरुलाई सुनाउने चलन अहिले पनि छ । 

संस्कृतिविद् डा. चुन्दा बज्राचार्यका अनुसार यो क्षेत्रका विषयमा लिच्छवीकालीन अभिलेख छ । प्राप्त अभिलेख अभिलेख, ठाउँसँग जोडिएका सामाजिक तथा सांस्कृतिक चलनका कारण सभाको विशेष महत्व छ । बज्राचार्य भन्नुहुन्छ, ‘सभा क्षेत्रको सांस्कृतिक, ऐतिहासिक, धार्मिक र पुरातात्विक महत्व छ ।’