काठमाडौँ । काठमाडौँ उपत्यकाको सभ्यता र वातावरण जोगाउन जल सतह बचाउनु पर्ने बताउँदै काठमाडौँ महानगरपालिकाकी उपप्रमुख सुनिता डंगोलले, यसको बचावटका लागि हिति प्रणालीको बिज्ञान बचाउनु पर्ने धारणा राख्नुभएको छ । हरेक बर्ष मार्च २२ तारिखका दिन मनाइने ‘विश्व पानी दिवस’को सन्दर्भ पारेर आज सम्पदा तथा पर्यटन विभागले एकीकृत सहरी विकास केन्द्रसँगको सहकार्यमा आयोजना गरेको ‘हिति प्रणाली’ विषयक अन्तरक्रिया कार्यक्रममा उहाँले यस्तो बताउनुभएको हो । ‘वडास्तरीय सक्रियताबाट छिट्टै नतिजा प्राप्त हुन्छ । यसकारण वडा तहबाट प्रयास थालिनु पर्छ ।’ डंगोलले भन्नुभयो, ‘यसले सांस्कृतिक सहरको मर्म बचाउन ठूलो योगदान हुनेछ ।’ 

पानीको स्रोत संरक्षण तथा व्यवस्थापन, पानी पुनःभरण, भण्डारण, वितरण, प्रयोग र पुनःप्रयोगका लागि पूर्खाहरुले निर्माण गरेको नेवाः सभ्यतासँग जोडिएको प्रणाली दिगो र बैज्ञानिक छ । यसकारण रैथाने विधिलाई बचाउनु पर्छ । डंगोलको धारणा थियो । 

‘काठमाडौँ उपत्यकाको प्राचीन सभ्यतामा हिटी (हिति) प्रणाली अनिवार्य थियो । भूमिगत र बर्षातको पानी सतहको उपयोग गरेर पानीको वहावलाई नियमित गराएर सहरी विकासको पूर्वाधार आवश्यकता परिपूर्ति गर्ने प्रणालीका रुपमा स्थापित थियो । सहरी विकास पद्धतिले रैथाने विधिको बिज्ञान नबुझी मास्दै गयो ।’ कार्यक्रममा कार्यपत्र प्रस्तुत गर्दै हिति संरक्षणविद पद्मसुन्दर जोशीले भन्नुभयो, ‘  नेपाल भाषामा सफालाई ‘यचु’ भनिन्छ । यही यचुबाट ‘यि’ वा ‘इ’ र ‘झोल’को अर्थमा ‘ति’ मिलेर ‘चयुति’ भएको देखिन्छ । कथ्य भाषामा ‘यचुति’, ‘यिति’ हुँदै ‘हिति’ भएको हो । शव्दबाटै यो स्थान पवित्र छ । हितिहरुमा पाइने शिलालेखहरुमा यसको उपयोगका विषयमा नियम लेखिएको पाइन्छ । मलमुत्र लिएर, छालाको जुत्ता लगाएर जान नहुने, फोहोर फाल्न नहुने यसका नियम हुन् ।’  

उहाँकाअनुसार हिटी प्रणालीको लिखित दस्तावेज राजा वृषदेवको पालामा स्वयम्भूको गोपालराज बंशावलीमा उल्लेख छ । उपत्यकालाई सिङ्गो रुपमा हेर्ने हो भने राजा मानदेवका नाति भारवीले सन् ५७० मा बनाएको पाटनको मंगः हिति अहिलेसम्म सञ्चालनमा रहेको सबैभन्दा पुरानो हो । 

काठमाडौँ उपत्यका खानेपानी व्यवस्थापन बोर्डको तथ्याङ्क उधृत गर्दै जोशीले उपत्यकामा ५७३ वटा हिति प्रणाली भएको बताउनुभयो । जसमध्ये ३५ प्रतिशतमा अहिले पनि पानी आउँछ । ४९ प्रतिशत सुख्खा भएका छन् । ४ प्रतिशत हराइसकेका छन् । ७ प्रतिशतको नामनिसान छैन । 

‘हिटी जल प्रवाहसँग सम्बन्धित प्रणाली हो । जलाधार क्षेत्र, भूमिगत तह, अन्य जल भण्डार यसका स्रोत हुन् । यससँग प्रकृति र प्राणी सभ्यता अन्तरसम्बन्धित छन् ।’ वडा नं. १८ का अध्यक्ष न्हुच्छेकाजी महर्जनले भन्नुभयो, ‘हिति प्रणालीको संरक्षण र विकासका बारेमा थालिएको बहस रोकिनु हुँदैन । यसको बैज्ञानिक पक्ष परिवार, समाज र सहर स्तरमा ग्रहण नहुञ्जेल कुरा गरिरहुन पर्छ । यसले लाभ दिन्छ ।’

मानव जीवनयापनसँर्ग जलचर, विरुवा तथा प्राकृतिक रुपमा उम्रिने रैथाने झारपातसँगसमेत हिति प्रणालीको सम्बन्ध भएको महर्जनको तर्क थियो । 

सम्पदा तथा पर्यटन विभागले मूर्त अमूर्त सम्पदाको संरक्षण र अभिलेखन गर्ने प्रक्रियामा हिति प्रणालीसँग सम्बन्धित राजकुलो, पोखरी र पानीका नालीहरूको सञ्जालको प्राचीन प्रयोग खोजी गरिरहेको छ । विभागकी निमित्त प्रमुख कुमारी राईले भन्नुभयो, ‘सहर विकास र विस्तार हुने क्रममा कतै पानीका मुहान नै छोपिए, हराए, कतै पानीको निकास पुरिए । त्यसैले पुनरुत्थानको कार्यक्रम चलाएका हौँ ।’ 

महानगरपालिकाले अस्तित्वमा रहेका ढुङ्गेधाराको अस्तित्व बचाउन महानगर गौरव योजनाअन्तर्गत ‘सबैको चाहना, ढुङ्गेधारा, हिटी र पोखरीको पुनस्र्थापना’ कार्यक्रम सञ्चालनमा ल्याएको छ । जल सम्पदासँग जोडिएका महानगरभित्रका ढुङ्गेधारा, हिटी र पोखरी जस्ता ५० वटा सम्पदा पुनस्र्थापना गर्ने यसको लक्ष्य हो । यसका लागि २० करोड रुपैयाँ विनियोजित छ । 

काठमाडौँ महानगरपालिकाभित्र ढुङ्गेधाराको अवस्था 
महानगरपालिकाभित्र ढुङ्गेधाराको अवस्थाका विषयमा समय समयमा हुने अध्ययन सकारात्मक पाटो छ । यससँगैको अर्को नकारात्मक पाटो भनेको, अध्ययन प्रतिवेदनले औल्याएका काम गर्ने, अद्यावधिक गर्ने, सुधार गर्ने तथा शिफारिस कार्यान्वयन गर्ने क्रममा प्राप्त उपलव्धी सार्वजनिक भएका देखिँदैनन् । काम नै नभएर विवरण बाहिर नआएको हो या काम भयो तर सार्वजनिक हुन सकेन, यो पक्षमा छुट्टै अध्ययन हुन सक्छ । 

महानगरपालिकाको सहयोगमा अलान फाउन्डेसनले यसै बर्ष हिटीको विद्यमान अवस्थाका बारेमा अध्ययन गरेको छ । अध्ययन गएको मंसिर महिनामा सार्वजनिक भयो । यो अध्ययनले महानगरपालिकाभित्र १५४ वटा ढुङ्गेधारा रहेको, त्यसमध्ये ६१ वटा (४०%) पानी आउने, ५० वटा (३२%) पानी नआउने, संकटमा परेका (लोप हुन लागेको अवस्थामा) १० वटा (६%), हराएका २१ वटा (१४%) र फेला नपरेका (नभेटिएका) १२ वटा (८%) रहेको उल्लेख गरेको छ । अध्ययनका क्रममा हिटीलाई यिनै ५ प्रकारमा बाँडेर तथ्याङ्क संकलन गरिएको थियो । प्राप्त विवरणअनुसार १ सय २१ हिटी भौतिक रुपमा भेटिएका छन् । ३३ वटाले आफ्नो निशान गुमाइसकेका छन् ।  

वडागत रुपमा हेर्दा वडा नं. १५ र ३२ गरी २ वटा वडामा १२/१२ वटा हिटी छन् । वडा नं. ११, २२, २३, २४, २५ र २७ गरी ६ वटा वडामा एउटा पनि हिटीको अभिलेख भेटिएन । 

वडा नं. १२ र १३ मा १/१ वटा, वडा नं. ३, २१ र २९ मा २/२ वटा, वडा नं. २ र ३० मा ३/३ वटा हिटी छन् । वडा नं. ५, २८ र ३१ मा ४/४ वटा, वडा नं. २० मा ५ वटा, वडा नं. १, ८, १९, २६ मा ६/६ वटा हिटी छन् । वडा नं. १८ मा ७ वटा, वडा नं. ४ र ७ मा ८/८ वटा, वडा नं. ९ र १६ मा ९/९ वटा, वडा नं. १७ मा १० वटा, वडा नं. ६ मा ११ वटा र वडा नं. १० मा १३ वटा हिटी छन् । 

धारामा पानी आइरहेको छ । त्यो पानीको निकास राम्रो छ । मर्मत गरिएको छ । हिटीमा मानिसहरु आएर पानीको प्रयोग गरिरहेका छन् । हिटी र यसको परिसर संरचना कायम राखिएको छ भने यस्ता हिटीलाई काम गर्ने प्रकारका राखिएको थियो । पानीको प्रवाह नभएका हिटीलाई काम नगर्ने हिटीका रुपमा राखिएको थियो ।

बेलैमा ध्यान नदिए लोप हुने जोखिममा रहेका हिटीलाई संकटमा रहेका (लोपोन्मुख) वर्गमा राखिएको थियो । अवलोकनका समयमा हिटीको संरचनामा क्षति पुगेको, पानीको बहाव स्थितिलाई ध्यान नदिई वनस्पति वा अन्य वस्तु राखिएको, अन्य कुनै संरचना वा क्रियाकलापले हिटीको अस्तित्वलाई बाधा गरिएको अवस्थामा रहेका हिटीलाई यस वर्गमा राखिएको थियो । 

हिटी थियो भनिएको ठाउँमा अवलोकन गर्दा हिटीको कुनै दृश्य प्रमाण फेला नपरेको, यस अघिको तथ्याङ्कमा पनि नभेटिएको हिटीलाई हराएका वर्गमा राखिएको थियो । 

यस अघिको तथ्याङ्कमा उल्लेख भएका तर अहिले स्थलगत रुपमा हेर्दा नदेखिएका ढुङ्गेधारालाई फेला नपरेको वर्गमा राखिएको थियो । 

तस्विर : विनय शाक्य