‘अटिजम’ र ‘डाउन सिन्ड्रोम’ भएका बालबालिकाको शिक्षा, सिप र विकासमा महानगरपालिकाले सोचेको देखेपछि भविष्यप्रति आशावादी भयौँ - अभिभावकहरु

काठमाडौँ । ‘अटिजम भएका वा डाउन सिन्ड्रोम भएका नानीबाबुका अभिभावकले जागिर छोडेर उनीहरुकै स्याहार गरेर बस्नु परेको छ । शिक्षामा पहुँच हरेक बालबालिकाको अधिकार हो । अन्य बालबालिकाले विद्यालयको पूर्वाधार पाउँछन् । खेल मैदान पाउँछन् । खाजा पाउँछन् । छात्राहरुले निःशुल्क सेनिटरी प्याड पाउँछन् । घर बाहिर निकाल्न सकिँदैन । विद्यालय भर्ना गर्न सकिँदैन । यी बालबालिकाको अधिकार कहाँ छ त?’ टुँडिखेलमा सञ्चालित सिप मेलामा आइतबार सञ्चालन भएको ‘अपाङ्गता भएका बालबालिकाको शिक्षा र सिपका कार्यक्रम’ विषयक वहसाझेदार अन्तरक्रियामा अटिजम र डाउन सिन्ड्रोम भएका बालबालिकाका अभिभावकहरुले भन्नुभयो, ‘महानगरपालिकाले हाम्रा बारेमा सोचेको रहेछ । हाम्रा नानीबाबुहरुलाई पढ्ने वातावरणका लागि योजना गरेको रहेछ । सहजकर्ता र सहयोगी शिक्षक राख्नु पर्छ भन्ने लागेको रहेछ । यो हाम्रो जीवनको पूरै खुशी फर्काउने योजना हो । हामी कार्यक्रमबाट प्रोत्साहित भएका छौँ ।’

मेलामा विशेष क्षमता सहयोगी तालिम (स्पेशल एविलिटी सपोर्ट स्किल) अन्तर्गत हाउस किपिङ् र केयर सर्भिस गरी २ वटा पेशाका तालिम चलिरहेका छन् । हाउस किपिङ् बहिरा अपाङ्गता भएका बालबालिकाका सहजकर्ताका लागि हो भने केयर सर्भिस डाउन सिन्ड्रोम, अटिजम भएका बालबालिकाहरुको सहजकर्ताका लागि हो । यो तालिममा ७५ जना सहभागी हुनुहुन्छ । जसमध्ये २५ जना सहजकर्ता बन्नका लागि इच्छा देखाएर आउनुभएको हो । ५० जनामध्ये केही बच्चाको हेरचाहको सिप सिक्न आउनु भएको हो भने केही अभिभावक परामर्शदाताका रुपमा आफूलाई विकास गर्न आउनुभएको हो । 

अन्तरक्रियामा महानगरपालिकाको सहरी योजना आयोग, शिक्षा विभाग, अभिभावक, विशेष शिक्षाविद्, अपाङ्गता अधिकारकर्मी, निजी क्षेत्रका प्रतिनिधि, डाक्टर, थेरापिष्टसहित संघसंस्थाका ४५ जना सहभागीले महानगरपालिकाले अगाडि सारेको ‘विशेष शिक्षा’, ‘समावेशी शिक्षा’ र ‘एकीकृत शिक्षा’ सम्बन्धी अवधारणाको प्रशंसा गर्नुभयो । 

बच्चाको हेरचाहका लागि जागिर नै छोड्नु पर्ने अभिभावकका ३ वर्षदेखि १८ वर्षसम्मका बालबालिकाका लागि आवश्यक पर्ने न्युनतम खर्च सरकारले व्यहोरिदिनुपर्छ । त्यसपछि जीवनउपयोगी सिप प्रदान गरेर आधारभूत जीवनयापनका लागि आत्मनिर्भर बनाउनु पर्छ । अवस्था हेरेर रोजगारमूलक काममा लगाउने क्षमता प्रदान गर्नुपर्छ । यो सम्भव छ । उहाँहरुको भनाइ थियो । 

होम स्कुलिङ् सम्भव छ । मूल्याङ्न प्रक्रियालाई बैज्ञानिक बनाएर जेमा क्षमता छ, त्यसमा योग्यता निर्धारण गर्ने विषयमा छलफल चलाऔँ । शिक्षक, सहजकर्ता, सहयोगी शिक्षक र अभिभावकका लागि तालिम सञ्चालन गरौँ । यो एउटा अवस्था हो । यसप्रति समाजले हेर्ने दृष्टिकोणलाई सचेतनामूलक कार्यक्रमबाट न्यूनीकरण गर्दै जाऔँ । उहाँहरुबाट प्रकट भएका प्रतिनिधिमूलक भनाइ हुन् । उहाँहरुले व्यक्त धारणामध्ये, आमाबाबु नभएका दिन (मृत्युपछि)देखि उनीहरुको स्याहार र व्यवस्थापन कसले गरिदिन्छ? सहोदर दाजुभाइ, दिदीबहिनीहरुमा बाबुआमापछि आफूले दायित्व लिनु पर्ने सोचले अहिले नै तनावमा देखिन्छन्, भन्ने हो । यस्ता बालबालिकाको शिक्षाका लागि बुक फ्री फ्राइडे पनि एउटा महत्वपूर्ण ठाउँ हुन सक्छ । यसलाई प्रयोग गरेर हेरौँ । उहाँहरुको सुझाव थियो ।  

त्यस क्रममा भोकल थेरापिष्ट, फिजिकल थेरापिष्टसहित स्वास्थ्य क्षेत्रबाट आएका प्रतिनिधिहरुले, स्वास्थ्य र शिक्षालाई जोडेर कार्यक्रम सञ्चालन गर्नु पर्ने, तथ्याङ्क संकलन गरेर त्यसका आधारमा नीति, योजना, कार्यक्रम तथा बजेट तर्जुमा गर्नु पर्ने सुझाव दिनुभयो । यसप्रकारको समस्या भएका बालबालिकाको संख्या दिनप्रतिदिन बढ्दै गएको छ । उनीहरुको स्याहार, स्वास्थ्य सेवा र विकासका लागि काम गर्ने जनशक्तिको अभाव छ । त्यसका लागि पहिले त भएको मानव पुँजीलाई पलायन हुनबाट रोकौँ । त्यसपछि अरु धेरैलाई तालिम प्रदान गरौँ । कार्यक्रमका लागि उहाँहरुको सुझाव थियो । सुझावमा समावेशी बाल स्याहार, विशेष शिक्षा, व्यावसायिक तालिमबाट हुने पुनःस्थापनालगायत विषय आएका छन् । यस्तै व्यवहार परिवर्तन सञ्चार (बी. सी. सी) बाट तत्काल काम थालेर मध्यकाल र दीर्घकालका योजना बनाउनु पर्नेमा उहाँहरुको जोड छ । 

उहाँहरुले महानगरपालिकालाई तत्काल गर्नु पर्ने, मध्यकालीन र दीर्घकालीन कार्यक्रमका सुझाव दिँदै भन्नुभयो, ‘सचेतना र नीतिबाट समाधान खोजौँ ।’

अन्तरक्रियामा सिप मेला कार्यान्वयन समितिका संयोजक एवं सहरी योजना आयोगका सदस्य इञ्जिनियर शैलेन्द्र झाले अटिजम विद्यालय सञ्चालन सम्बन्धी अध्ययन समितिको निष्कर्ष उधृत गर्दै भन्नुभयो, ‘ काठमाडौँ महानगरपालिका भित्र भएका सामुदायिक विद्यालयमध्ये ५ वटा विद्यालयलाई ‘विशेष’, ‘एकीकृत’ र ‘समावेशी’ शैक्षिक कार्यक्रम सञ्चालन गर्न सकिने देखिएको छ । विद्यार्थी संख्या, विद्यालयको वर्तमान पूर्वाधार (भवन, खेल मैदान) को आधारभूत सूचकका आधारमा ती विद्यालयहरु सम्भावित देखिएको हो ।’ उहाँले अवस्थाको सुक्ष्म अध्ययन, नीति, योजना तथा कार्यक्रमको कार्यान्वयनका विषयमा बोल्दै, सचेतना अभिवृद्धि पहिलो काम भएको उल्लेख गर्नुभयो । त्यसपछि स्याहार सेवालाई स्थापित गर्दै जानुपर्छ । उहाँको जोड थियो ।   

सिप मेला २०८२ का प्राविधिक सहयोगी सरिता महतोका अनुसार प्रशिक्षार्थीहरुमा सिकाइप्रति गहिरो रुचि छ । उहाँहरुले तालिम अवधिको पूरा उपयोग गरिरहनुभएको छ । 

तालिमका विषय र प्रशिक्षक
तालिमका प्रशिक्षक प्रिज्मा थापाका अनुसार ४ वटा मोड्युलमा प्रशिक्षण भइरहेको छ । पहिलो मोडेल बालबालिकामा हुने अपाङ्ताको परिचयसँग सम्बन्धित छ । यसमा अटिजम स्पेक्ट्रम डिस्अर्डर, बौद्धिक अपाङ्गता, डाउन सिन्ड्रोम र इपिलिप्सी विषय राखिएको छ ।

दोस्रो मोड्युलमा विशेष अवस्थाको अपाङ्गता भएका बालबालिका सम्बन्धी बुझाइ र सहयोग सम्बन्धी विषय रहेका छन् । अपाङ्गताका लक्षण, अवस्था, प्रकार, चरण, कारण, रोकथाम, व्यवस्थापन, प्राथमिक उपचार र उपचारसँग सम्बन्धित विषय यस मोड्युलमा पर्छन् । तेस्रो मोड्युलमा व्यवस्थापन र सहायतासँग विषय रहेका छन् । यसमा अवस्थाको जाँच र उपचारका लागि शिफारिस तथा रोकथामका प्रयास सम्बन्धी विषय पर्छन् । विकासको गति मूल्याङ्कन, सहायताका लागि पेशाकर्मीसँगको सहकार्य, शिक्षा र जीवन यापन, सिप विकासका लागि सहयोग, बोलाइको विकास, दृष्टिको प्रक्रिया र विकासलगायतका विकासात्मक क्रियाकलाप यसभित्र पर्छन् । 

चौथो मोड्युलमा पेशागत क्षमता विकास र व्यवहारमा आत्मनिर्भरता, यसका मूल्य, आत्मनिर्भरताका रणनीति विकासका विषय समावेश छन् ।  
सम्पन्न गरिएका प्रयास 
गएको वर्ष (२०८१ वैशाख ११) गते बसेको शिक्षा समितिको बैठकले आयोगका सदस्य झाको संयोजकत्वमा अटिजम विद्यालय सञ्चालन सम्बन्धी अध्ययन गर्न समिति गठन गरेपछि यस विषयमा छलफल र अन्तरक्रिया सुरु भएको हो । महानगरभित्रका सामुदायिक विद्यालयमध्ये कुनैमा पनि अटिजम भएका बालबालिकाका लागि विद्यालय नभएकोले, महानगरपालिकाले आफैँले अटिजम विद्यालय सञ्चालन गर्ने विषयमा अध्ययन समिति गठन गरेको थियो । समितिको सदस्यमा स्रोत शिक्षक योग्य प्रसाईँ र सदस्य सचिवमा शिक्षा अधिकृत इन्द्रप्रसाद दाहाल हुनुहुन्छ । 

समितिले, वडा नं. ६ मा रहेको महेन्द्र बौद्ध माध्यमिक विद्यालय, वडा नम्बर १३ मा रहेको जनप्रभात माध्यमिक विद्यालय, वडा नम्बर १६ मा रहेको नेपाल युवक माध्यमिक विद्यालय, वडा नं. २० मा रहेको शान्ति निकुञ्ज माध्यमिक विद्यालय र २५ मा रहेको कन्या मन्दिर माध्यमिक विद्यालयलाई अपाङ्गता भएका बालबालिकाका लागि कक्षा सञ्चालन गर्न सकिने बताएको छ । यसमा अपाङ्गताका प्रकार अनुसार एकै ठाउँमा वा छुट्टाछुट्टै राखेर ज्ञान तथा सिप प्रदान गर्ने थप अध्ययन आवश्यक छ । 

यस प्रकारका विद्यालय सञ्चालन गर्न साझेदार, सरोकारवाला, अधिकारकर्मी र संघसंस्थाको धारणा बुझ्न सञ्चालन गरिएको छलफलमा मिश्रित धारणा प्राप्त भए । कसैको जोड, महानगरपालिका आफैँले यसप्रकारका विदालय सञ्चालन गर्नुपर्नेमा थियो । कसैले विद्यालय सञ्चालन गरिरहेकाहरुलाई सहयोग गर्नुपर्छ भन्नेमा थियो । कसैले मिश्रित प्रणालीमा जानु पर्नेमा जोड दिनुभयो । यसपछि ‘विशेष’, ‘एकीकृत’ र ‘समावेशी’ विद्यालय स्थापनाको विषय थप चर्चामा आयो । दोस्रो चरणमा स्पाइनल इन्ज्युरी संघ नेपाल, स्रोत शिक्षक, प्रधानाध्यापकसँग छलफल भयो । तेस्रो चरणमा सबै स्रोत केन्द्रबाट प्रतिनिधित्व हुने गरी संस्थागत विद्यालयका ६० जना प्रधानाध्यापकहरुसँग छलफल भयो । सिप मेलामा सञ्चालन गरिएको छलफल चौथो चरणको हो । यसपछि विद्यालयका प्रधानाध्यापक, विदालय व्यवस्थापन समितिका पदाधिकारीसँग नियमित छलफल गर्दै अहिलेसम्म प्राप्त भएकाा सुझावलाई नीति संवादमार्फत वृहत र ठोस निष्कर्षका लागि अन्तरक्रियात्मक छलफल गर्ने योजना छ । 

महानगरपालिकाभित्र ४ वटा विशेष विद्यालय छन् । बालापीठ आधारभूत विद्यालय, निर्मल बाल विकास विद्यालय, केन्द्रीय बहिरा उच्च माध्यमिक विद्यालय र सुस्त मनःस्थिति पारिवारिक सरसल्लाह तथा स्रोत विद्यालय महानगरपालिकाभित्रका विशेष विद्यालय हुन् ।