नवःदेग मन्दिरलाई मौलिक तले शैलीमा पुनःस्थापित गराइँदै

काठमाडौँ । शुक्रपथबाट वंघ (इन्द्र चोक) हुँदै भेडासिंहतर्फ लाग्दा पहिलो चोक (भेडासिंह चोक)मा पुनःनिर्माण भइरहेको मन्दिर नवःदेग (भवानी शंकर मन्दिर) हो । यो काठमाडौँ महानगरपालिकाको वडा नम्बर २५ मा पर्छ । मन्दिर प्रताप मल्लका पालामा सन् १६७५ ताका निर्माण भएको अभिलेखमा उल्लेख छ । त्यस बेलाका शक्तिशाली महामन्त्री देवीदास चिकुटिले मन्दिर निर्माण गराएका थिए । यो मन्दिर त्यतिबेलाको अग्लो, कलात्मक र प्रभावशाली संरचना थियो । 

४ तहको पेटीमाथि निर्माण भएको मन्दिरको मुख्य द्वार पश्चिम फर्किएको छ । निर्माणका समयमा यो तले शैलीको थियो । वि. सं १९९० साल (सन् १९३४) को भूकम्पमा भत्किनु अघिसम्म पनि यो तीनतलाको तले शैलीकै थियो । भूकम्पले भत्किएको मन्दिर पुननिर्माण गर्ने क्रममा शैली परिवर्तन गरेर तले शैलीको तल्लो तला कायम राखेर त्यसमाथि गुम्बज शैली थपिएको थियो । 

२०७२ सालको भूकम्पले जीर्ण भएको मन्दिरको वास्तु गुम्बज शैलीबाट मौलिक तले शैलीमा अहिले पुननिर्माण भइरहेको हो । 

पश्चिमबाट पूर्वतर्फ फर्किएर मन्दिरको मुख्य द्वारसम्म पुग्ने गरी ढुङ्गाका सिँढी छन् । गर्भगृहमा भवानीशङ्कर शिवलिङ्गलाई केन्द्रमा राखेर पञ्चायन देवताहरु गणेश, सूर्य, नारायण र महालक्ष्मीका मूर्तिहरूलाई भित्ताहरूमा स्थापना गरिएका छन् ।

मन्दिर पुननिर्माणको लागत ५ करोड ३५ लाख ८० हजार रुपैयाँ हो । २०८२ फागुन ४ गतेसम्ममा निर्माण सम्पन्न गर्ने लक्ष्य राखेर पुननिर्माण भइरहेको छ । पुननिर्माणका लागि २०८१ साल भदौ २ गते कार्यादेश दिइएको हो । 

‘मौलिक स्वरुप पुनःस्थापनाले सामाजिक सद्भावलाई पूर्ववत् आत्मीय बनाउँदै लगेको छ । सहरको प्राचीन परिचय पुनःस्थापित हुँदैछ ।’ वडा २५ का अध्यक्ष राजेश डंगोल सम्पदा पुननिर्माणका विषयमा जानकारी दिँदै भन्नुहुन्छ, ‘असनबाट त्यौड जाने मार्गमा ज्वालामाइ अजिमा र मच्छिन्द्रबहालको महास्नान गर्ने स्थान पुनःनिर्माण सुरु हुन लागेको छ । असनबाट न्याकन्तल आउँदा हाकुबहालमा रहेको हर्ष चैत्य महाविहार पुननिर्माण गर्ने योजना छ ।’ उहाँले वाङ्गेमुढामा रहेका निजी गुठीसँग सम्बन्धित पाटीसहितका संरचना आगामी वर्षमा पुननिर्माण योजना सुनाउनुभयो । 

मन्दिर स्थापना कालको अभिलेख 
अभिलेखअनुसार नेपाल संवत ७९५ (सन् १६७५) मा चौतारा देवीदास अर्थात चिकुटिले यो मन्दिरको निर्माण गर्न लगाएका हुन् । खोरतमका ३ भाइ छोरामध्ये उनी कान्छा थिए । उनको घर वंघल अर्थात इन्द्रचोकमा थियो । प्रताप मल्ल राजा हुँदा उनी प्रधानमन्त्री थिए । मन्दिरमा भएको शिलालेखमा भवानी शङ्करलाई खुसी पारेर आफ्नो प्रभावशाली व्यक्तित्व र शक्ति कायम राख्न मन्दिर निर्माण गराएको प्रसङ्ग उल्लेख छ । ब्राह्मण र माग्न आउनेलाई दिनदिनै चामल बाँड्नका लागि  सय रोपनी जग्गा गुठी राखेको विवरण उल्लेख छ । तत्कालीन समयमा दैनिक दानका लागि सय रोपनी जग्गा आयस्थाका लागि राख्न सक्ने भन्नु उनी धनी थिए । धार्मिक थिए भन्ने हो । 

मन्दिरको पुरानो शिलालेखमा ४९ पङ्क्तिको विवरण छ । यसमध्येका २५ पङ्क्तिमा महादेवको स्तुति गरिएको छ । बाँकी पङ्तिमा मन्दिर सञ्चालन, नित्य पूजा र आरती सम्बन्धी व्यवस्था उल्लेख गरिएको छ ।

राजा पार्थिवेन्द्र मल्लको हत्या आरोपमा ने. सं. ८०७ (सन् १६८७) मा चिकुटि मारिएका थिए । 

ब्राह्मण पुजारीमार्फत मन्दिरको नित्य पूजा भइरहेकोमा करिब वि. सं. २०५० सालतिरबाट व्राह्मणहरु पूजाका लागि आउन छोडेपछि किलाघः का दर्शन परिवारले मन्दिरको सफाइ र दैनिक पूजा गर्न थाले । यसअघि दर्शन परिवारले मन्दिर र परिसर सरसफाइको काम गर्दै आएका थिए । मन्दिरमा साउन महिनाभरि, हरेक महिनाको पहिलो दिन, पूर्णिमाको दिन र महाशिवरात्रीमा विशेष पूजा गर्ने चलन छ । 

पूर्खाको सिपयुक्त गौरवमा अङ्कित काष्ठकला, मूर्तिकला, वास्तुकला र सामाजिक सहअस्तित्वको संगम हो । मौलिक स्वरुपमा पुनर्जीवित भइरहेको नवःदेगले काठमाडौँको इतिहासलाई पुस्तान्तरणमा योगदान गर्नेछ । दृश्यात्मक मनमोहकतालाई कायम राख्नेछ । अद्वितीय सम्पदाको संरक्षण, संवर्धन र प्रवर्धनमा टेवा पुग्नेछ ।